O Wieliczce i jej największej atrakcji – kopalni soli – słyszał chyba każdy. Pokłady soli pochodzą z mórz mioceńskich, które kiedyś pokrywały ten obszar. Prawdopodobnie już 3 500 lat temu mieszkańcy tych terenów czerpali wodę ze źródeł solankowych i z niej otrzymywali słodką wodę i sól. Powstawały warzelnie, gdzie formowano stożki i walce solne wagi około pół kilograma. Wieliczkę lokował w roku 1289 książę Henryk Probus. Początkowo (wzmianka z lat 1124-1125) nazwa osady brzmiała Magnum Sal, czyli Wielka Sól. Potocznie używano określeń Wielka, Welika lub Wielika. W końcu utarła się nazwa Wieliczka, która funkcjonuje do dziś. To właśnie kopalnia soli przyciąga setki tysięcy turystów. Jednakże ze względu na fakt, iż wycieczka po kopalni trwa kilka godzin, noclegi w Wieliczce nie są aż tak popularne, jakby się mogło wydawać. Większość odwiedzających decyduje się na bazę noclegową w Krakowie lu okolicznych górach.
Historia Wieliczki związana jest nierozłącznie z kopalnią. W XIV wieku Kazimierz Wielki nadał miastu wiele przywilejów, w tym ustanowił zwyczajowe prawo górnicze i stanowisko administratora dóbr kopalnianych tzw. żupnika. Sól stanowiła ważne źródło dochodów skarbu państwa (już w XIV wieku było to 30%) i kolejni władcy bardzo dbali o Wieliczkę. Pomimo buntu górników w XVII wieku kopalnia cały czas pomyślnie się rozwijała. Najwięcej wielkich wyrobisk, zwanych komorami, udostępnionych dziś zwiedzającym, pochodzi z XVIII i XIX stulecia.
Podziemna ekspozycja znajduje się na III poziomie kopalni, na głębokości 135 metrów pod ziemią. Kopalnia soli w Wieliczce stanowi unikatowy skansen górnictwa solnego w Europie. Do zespołu żup (salin) wielickich należy także obronny Zamek Żupny, usytuowany w północno-zachodniej części miasta lokacyjnego, który od końca XIII wieku do 1945 roku był siedzibą zarządu krakowskich żup, tj. kopalń i warzelni soli w Bochni i Wieliczce. Cały kompleks budowli średniowiecznych i nowożytnych jest jedynym w Polsce przykładem architektury związanej z górnictwem solnym. Tworzy go kilka obiektów. „Dom pośród żupy,” położony w środku zespołu zamkowego, był siedzibą zarządcy salin krakowskich. Powstawał od XIII do XVI wieku. W 1945 roku został zburzony do piwnic; odbudowano go w latach 1976-1984, nadając mu formy gotyckie; można tu zobaczyć jedyną w kraju kolekcję solniczek. „Dom żupny” usytuowany po stronie północnej, powstał w pierwszej połowie XIV wieku, a ukończono go w następnym stuleciu; mieścił m.in. kaplicę i mieszkania urzędników żupy.
Zachował się w mało zmienionej formie, choć zniszczeniu uległo jego wyposażenie. Odremontowany w 1992 roku jest dziś siedzibą Muzeum Żup Krakowskich. Najstarszy mur obronny, zbudowany pod koniec XIII wieku, na rzucie owalu, z piaskowca beskidzkiego, otaczał pierwotny teren zamku. Budynek południowy powstał w latach 1834-1836, po likwidacji drewnianej zabudowy gospodarczej; w 1905 roku podwyższono go o jedno piętro. Mieścił m.in kancelarie, mieszkania wartowników i stróżów, wozownię oraz magazyn sprzętu przeciwpożarowego. Zachowały się też mury kuchni z drugiej połowy XIV wieku i filary z pierwotnego pieca. Tutaj pracownicy żupy i furmani wożący sól otrzymywali bezpłatne posiłki. Czternastowieczna baszta stanowiła umocnienie zamku i zarazem strzegła miasta lokacyjnego od strony północno-zachodniej. Znajdowały się tutaj m.in.: więzienie, strzelnice, a nawet czasowo mieszkanie kapelana żupnego. Z ganku i okien baszty można podziwiać zamkowy dziedziniec.
W czasie prac archeologicznych odkryto tu fragmenty ceramiki, noże, podkowy, bełty, strzemiona, topory oraz kamienne i żeliwne kule armatnie. W rezerwacie górniczym znajduje się najstarszy w Polsce szyb, pochodzący z połowy XIII wieku, usytuowany między najstarszym murem a „Domem pośród żupy”. Prócz naczyń i innych drobnych zabytków w szybie znaleziono liny z łyka lipowego, a w pobliżu kliny do odspajania bloków solnych. Tuż przy zamku znajduje się odtworzony w latach 1993-1995 Żupny ogród, w którym można zobaczyć zrekonstruowane fragmenty dawnego muru obronnego okalającego wielicką warownię. Zamek związany był z organizmem miejskim, którego szachownicowy układ urbanistyczny powstał po tzw. drugiej lokacji na prawie niemieckim, dokonanej przez Kazimierza Wielkiego. Zabudowa Rynku Górnego i otaczających go ulic jest jednak znacznie późniejsza, powstała bowiem po wielkim pożarze, który zniszczył miasto w 1776 roku.